Nga Nikola KEDHI
Panik, paqartësi dhe pështjellim! Tre gjendje që ngritën temperaturat në tregjet kryesore financiare dhe çuan drejt fundit një verë relativisht të qetë.
Në panik e sipër nga përshkallëzimi i luftës tregtare SHBA-Kinë dhe një situate aspak të favorshme ekonomike ne Eurozonë, të paqartë nëse ky konflikt do të shënojë fundin e periudhës më të gjatë ekspansioniste në Shtetet e Bashkuara dhe të hutuar nga veprimet e Presidentit amerikan, drejtuesit të Fed-it, Kryeministrit të ri anglez, situatës politike në Itali apo dhe kundërpërgjigjes kineze, aktorët e tregjeve çuan indekset me të rëndësishme të botës drejt një rënie të beftë dhe të konsiderueshme.
Janë dy fronte sot që vënë në lëvizje si botën financiare dhe atë ekonomike: situata ekonomike në Eurozonë dhe në shumë vende të tjera që kanë probleme strukturore të thella dhe lufta tregtare mes Shteteve të Bashkuara dhe Kinës. Asnjë nga të dyja nuk është një risi dhe ka vite që shumë ekspertë presin momentin se kur këto konflikte do të arrijnë pikën kulmore.
Pas krizës së borxhit të vitit 2012, Banka Qendrore Europiane (BQE) e udhëhequr nga Mario Draghi ndoqi atë që quhet lehtësim sasior, një politikë monetare ekspansioniste jo konvencionale. Në politikat monetare ekspansioniste tradicionale, banka qendrore e një vendi blen obligacione, injekton likuiditet në ekonomi dhe rrit çmimin e obligacioneve në mënyrë që të ulë normën e interesit afat-shkurtër. Me lehtësim sasior, banka qendrore blen obligacione afatgjata, duke ulur kështu dhe normën e interesit afatgjatë, për të stimuluar më tej ekonominë dhe për të rritur inflacionin. Këtë politikë e ndoqi dhe Fed-i amerikan, dhe BQE dhe banka të tjera qendrore si ajo japoneze. Megjithatë, në SHBA rekuperimi pas krizës ishte më i shpejtë, edhe pse përmasat e lehtësimit sasior ishin më të vogla se në Europë apo në Japoni.
7 vite pas përdorimit të politikave jo konvencionale, inflacioni ende nuk ka arritur nivelin afër, por poshtë 2%. Edhe pse, përpara se të analizoj arsyen kryesore për këtë inflacion të ulët, duhen përmendur dhe tre arsye të tjera. E para ka të bëjë me ndryshimet demografike. Popullsitë po vijnë duke u plakur. Që do të thotë se forca e punës po zvogëlohet. Nga ana tjetër, jetëgjatësia është në rritje, që do të thotë se njerëzit preferojnë të ruajnë paratë e tyre në vend që t’i përdorin në të tashmen. Për të pasur para për të ardhmen, njerëzit janë të gatshëm të zgjedhin t’i mbajnë paratë në bankë edhe pse me norma negative, në vend qe t’i shpenzojnë sot. Dhe kjo mund të jetë një arsye pse lehtësimi sasior në Europë dhe Japoni, nuk po funksionon siç pritej. Kjo bën që dhe qeveritë të marrin më shumë borxh për të financuar pensionet. Së dyti, teknologjitë e reja, që janë bërë më pak të kushtueshme, zvogëlojnë kostot, gjë që e ul kërkesën për investim, që ul më pas dhe dyshemenë e normave të interesit. Së treti, në kuadrin e reduktimit të kostove, zinxhirët e ofertës po ndryshojnë, siç po e tregon dhe lufta tregtare SHBA-Kinë.
Ekonomia e Eurozonës në tremujorin e dytë të vitit 2019 u rrit me 0.8%, ndërkohë që në SHBA rritja e PBB (Prodhimit të Brendshëm Bruto) ishte 2.1%. Në Qershor, prodhimi industrial në Gjermani, që mbahet si lokomotiva e Europës, ra 5.2% nga viti në vit, ndërsa ekonomia u kontraktua me 0.1%. Sipas Wall Street Journal, Berlini pret një rritje ekonomike prej 0.5% për vitin 2019. Por, në rast se vendet europiane ecin me këto ritme, BQE nuk ka shumë vend për të vepruar, në mënyrë që të reagojë ndaj një recensioni të mundshëm. Normat e interesit janë negative, me normën bazë të depozitave -0.4%, dhe dy normat e tjera të bankës qendrore në 0%. Obligacionet e shumë qeverive të eurozonës janë me interes negativ. Bilanci i BQE është sa 40% e PBB-së, ndërsa për krahasim, Rezerva Federale në SHBA, në kulmin e politikave ekspansioniste e çoi bilancin në 26% të PBB. E gjithë kjo politikë jo konvencionale ka krijuar një ekses të likuiditetit në Europë prej 1.8 miliardë euro. Pasoja tjetër e normave tejet të ulëta është fryrja artificialisht e vlerës së aseteve. Nga viti 2000 deri më sot, asetet janë rritur me 40%, ndërsa prodhimtaria në kontinentin e vjetër ka një rritje të papërfillshme. Pra, kjo rritje e aktiveve, sidomos në dekadën e fundit, vjen si pasojë e normave të interesit që kanë arritur nivele minimale historike. Një efekt i tretë negativ i normave negative të interesit ka qenë dëmi i krijuar te bankat, fitueshmëria e të cilave ka rënë ndjeshëm. Gjithashtu, normat negative kanë bërë që të ketë një rritje në kredi për kompanitë që janë të tej mbushura në borxh dhe kanë bërë të mundur financimin e atyre që quhen kompani zombie.
Për shkak të ngadalësimit të ekonomisë gjermane, daljes së mundshme të Mbretërisë së Bashkuar nga Bashkimi Europian pa një marrëveshje më 31 tetor 2019, krizës politike në Itali, luftës tregtare SHBA-Kinë, performancës së dobët ekonomike në Francë, Itali dhe së fundi Spanjë, BQE e ka bërë të qartë qëllimin e vet për një tjetër ulje të normave të interesit në muajin shtator, duke i çuar dhe më thellë në territor negativ. Mario Draghit i mbaron mandati në muajin nëntor, por dhe pasuesja e tij, drejtuesja e Fondit Monetar Ndërkombëtar, Christine Lagarde, pritet të vazhdojë me politikat e lehtësimit sasior.
Përgjatë këtyre viteve, politikat monetare, edhe pse me pasojat negative të listuara më sipër, kanë arritur ta nxjerrin nga kriza Eurozonën, që ka ngelur e bashkuar më tepër për shkak të vendosmërisë së z.Draghi se sa nga zotësia e liderëve europianë. Por, këto politika nuk kanë arritur ta shëndoshin Europën dhe ta nxjerrin nga prërpjekja për rimëkëmbje të stërgjatë dhe të pafund. Për këtë do të duhej një ndërhyrje fiskale. Ndihma monetare mund të ndihmojë deri në një farë pike, por nuk mund t’i japë ekonomisë shtysën që i duhet për të fluturuar. Fatkeqësisht, qeveritë zgjedhin rrugën më të lehtë, atë të politikave Keyneseniane, që ndikojnë nga ana e kërkesës. Qeveritë vazhdojnë të marrin borxh, duke përfituar nga normat e ulëta të interesit dhe shpenzojnë pa kufi për gjëra që nuk ka se si të stimulojnë ekonominë dhe duke harruar që 10 vite më parë ishte një krizë borxhi ajo që tundi themelet e kontinentit të vjetër. Gjithsesi, shpenzimet qeveritare nuk kanë ndihmuar asnjë nga ekonomitë europiane. Ato vazhdojnë të jenë të dobëta, pa konsum, pa prodhim, me papunësi të lartë, me treg pune jo fleksibël dhe pa rritje të përfillshme ekonomike.
Politika fiskale që nevojitet nuk është ajo e kërkesës, por ofertës. Dhe SHBA jep provën më të qartë se si ndërhyrja në anën e ofertës i jep krahë ekonomisë. Edhe Shtetet e Bashkuara përdorën lehtësimin sasior, por ndryshimi me Europën, u vu në pah kur qeveria Trump bëri politikën e taksave dhe de-rregullimin, duke i hequr barrën sipërmarrjes dhe duke rritur besimin e konsumatorëve dhe incentivuar prodhuesit. Është e vërtetë se ekspansioni filloi nën Presidentin Obama, por në fund të mandatit të tij, ekonomia po rritej me norma shumë të ulëta duke zbritur në 1% dhe duke i ngjarë shumë Europës, pikërisht duke ndjekur të njëjtat politika të dështuara të Evropës. Kjo ndryshoi me implementimin e reformave të Trump. Shumë ekspertë apo analistë vënë në dukje faktin se në SHBA është më e thjeshtë pasi është një shtet me një politikë fiskale të unifikuar. Kjo është e vërtetë. Por, e njëjta gjë mund të bëhet në Europë, edhe pa pasur një politikë fiskale të komanduar nga burokratët e Brukselit. Çdo shtet, nëse do të ketë vullnet, mund të ulë taksat, të ndërhyjë sa më pak në sektorin privat, të hapë tregjet, të bëjë de-rregullim të ekonomisë dhe të reformojë tregun e punës duke e bërë më fleksibël.
Nëse do të kishim një Europë dhe Japoni të fortë (pasi normat negative, mungesa e reformave strukturore, inflacioni tejet i ulët nuk janë thjeshtë probleme Europiane, (si rezultat kemi 15 trilionë dollarë obligacione qeveritare me interesa negative në Botë) që do të kishin kryer reformat e ofertës, do të kishim një situatë krejt tjetër sot. Shtetet e Bashkuara nuk do të ishin ekonomia e vetme e avancuar që do rritej me një hap të konsiderueshëm dhe kjo do të çonte në një ekonomi globale më të durueshme ndaj problemeve demografike, rrezikut kinez, apo fundit të ciklit ekonomik të ekspansionit. Si rrjedhim, lufta tregtare nuk do të jepte këto pasoja në tregje dhe në ekonomi.
Sot, kemi vetëm SHBA-në që është në një gjendje të shkëlqyer ekonomike. Norma e papunësisë është 3.7%, më e ulëta në gjysmë shekulli, ndërkohë që pjesëmarrja në tregun e punës vazhdon të rritet. Për herë të parë pas shumë dekadash, ka më shume vende të hapura pune se sa njerëz të papunë. Shpenzimet e konsumatorëve u rritën me 4% tremujorin e dytë të vitit, duke ndihmuar shumë në rritjen e PBB-së, të cilën e zvarrit poshtë rritja tejet e vogël në investime, si pasojë e luftës tregtare dhe gjendjes së dobët ekonomike gjetkë. Si rrjedhojë e uljes së ndjeshme të taksave, WSJ raporton se shpërblimet e punonjësve në vitin 2017 u rritën me 4.5%, ndërsa në vitin 2018 me 5%. Vetëm në 6 muajt e parë të vitit 2019, u rritën me 3.4%. Në Qershor të këtij viti, pagat në SHBA u rritën me një normë vjetore prej 5.5%, shumë më lartë se inflacioni.
Pra, njerëzit fitojnë më shumë dhe konsumojnë më shumë, duke e çuar ekonominë përpara, falë reformave strukturore, duke ulur taksat dhe duke hequr rregullat burokrate të tepërta. Për shkak të këtyre edhe kompanitë do ta kenë më të lehtë te punësojnë njerëzit e duhur dhe me aftësitë që nevojiten, t’i paguajnë ata më shumë dhe të investojnë më shumë. Rritja e investimeve dhe konsumit, bën të rritet prodhimtaria. Pra PBB i shteteve të Eurozonës do të mund të rimëkëmbej. Por, kjo kërkon liderë me vizion, që besojnë te ekonomia e tregut dhe reduktimi në mënyrë të ndjeshme i burokracisë. Këtë lidership Europa sot nuk e ka. Ndaj do të vazhdojë të ndjejë pasojat e krizës edhe për shumë kohë dhe tregjet financiare do të vazhdojnë të jenë më pak tërheqëse dhe mjaft të luhatur me çdo problem të vogël që shfaqet në horizontin e kontinentit të vjetër.
Në Shtetet e Bashkuara, këtë javë ndodhi ajo që quhet përmbysja e kurbës së normave të interesit, që do të thotë se normat e interesit afatgjatë janë më të ulëta se ato afatshkurtra. Ndërkohë, normalisht është e kundërta sepse obligacionet afatgjata kanë normë më të lartë, pasi paraqesin më shumë rrezik për shkak të maturitetit të tyre. Zakonisht kjo kurbë përmbyset përpara një recensioni ekonomik, por si rrjedhojë e ndërhyrjes së Fed me blerje masive obligacionesh, kjo kurbë është deformuar, duke e humbur rolin e mëparshëm si parashikues krizash.
Lexo: 5 strategji lidershipi që Trump duhet të implementojë për të fituar negociatat në G20
Nga ana tjetër, shohim që në SHBA themelet ekonomike dhe besimi i konsumatorëve është i fortë. Sigurisht, arsyeja e këtij paniku, blerja e obligacioneve afatgjatë që rrit çmimin e tyre dhe ul normën është shenjë paniku e pjesëmarrësve në tregje. Ky panik vjen si rezultat i situatës në pjesën tjetër të Botës, të shpjeguar më sipër dhe luftës tregtare SHBA-Kinë. Për të minimizuar këto rreziqe, Fed uli normën e interesit me 25 pikë bazike. Është hera e pestë në 25 vitet e fundit që Fed ndryshon drejtim duke hequr dorë nga rritja e normave (veprim që e kreu Dhjetorin e vitit të kaluar për herë të fundit) duke i ulur ato. Në vitin 1995 dhe 1998, Fed duke ndryshuar drejtimin e normave arriti të shmangte recensionin. Shpresa e tregjeve është që të ndodhë e njëjta gjë tani.
Arsyeja pse dhe Presidenti Trump po kërkon me këmbëngulje norma më të ulëta, ashtu si dhe tregjet, është sepse e di shumë mirë se sa kosto ka një luftë tregtare. Dhe ai është i vendosur ta çojë luftën deri në fund. Ka të drejtë në këtë. Kina është një vend që manipulon monedhën e vet, dhe kontrollon kapitalin në një mënyrë tejet të intensifikuar. Ajo vjedh pronësinë intelektuale të kompanive të huaja që investojnë në të dhe ndërhyn politikisht në ekonomi duke subvencionuar kompanitë e saj dhe duke bërë që të mos ketë konkurrencë të drejtë. Në këtë kontekst, lufta me Kinën që po bën Presidenti Trump është e drejtë dhe ndihmon jo vetëm SHBA, por dhe Europën dhe Azinë.
Vendosja e tarifave si nga kinezët dhe amerikanët normalisht që do të ketë kosto që do të ndihen në ekonomitë respektive dhe atë botërore. Por, Kina ka shumë pak armë në dispozicion. Amerika eksporton shumë më pak se sa importon, ndaj ka më shumë mallra kinezë që mund të tarifojë se sa Kina ka mallra amerikanë. Kinës i nevojiten eksportet drejt Amerikës pasi ka një borxh tejet të lartë që mbahet me eksportet. Ndërkohë, teoria se Kina mund të shesë obligacionet amerikanë që zotëron nuk qëndron. Do të bliheshin menjëherë në treg, duke patur impakt minimal në çmimin e tyre apo në ekonominë amerikane.
Së fundi, monedha amerikane është një rezervë botërore që përdoret në 88% të të gjitha transaksioneve, ndërkohë që monedha kineze yuan përdoret në 4% të transaksioneve. Nëse Kina do të shiste obligacionet, do ta bënte monedhen e vet edhe më të parëndësishme përkundrejt dollarit. Kina provoi serish ta zhvlerësonte monedhën e saj javën e kaluar, në mënyrë që të ulte efektin e tarifave të vendosur nga Amerika. Ajo e pa efektin negativ në tregje që dëmtoi edhe vetë atë dhe hoqi dorë nga zhvlerësimi i mëtejshëm. Ndaj, shitja e obligacioneve amerikanë është një armë që do t’i kthehej Kinës kundër. Gjithsesi, ajo mund të veprojë duke ua bërë punën më të vështirë kompanive amerikane, duke i “ngacmuar” ato, apo duke ushtruar presion në forma të tjera.
Me përshkallëzimin e luftës, tregjet do të vazhdojnë të bien, të paktën dhe pak kohë. Për mendimin tim, Trump është i pari që është i interesuar për një marrëveshje të plotë dhe të realizueshme nga të dyja palët me Kinën, përpara zgjedhjeve. Vetë fakti se këtë javë i hoqi disa artikuj nga lista e mallrave kinezë që do të tarifoheshin në 1 shtator me 10%, do të thotë se po i jep një mundësi vazhdimit të bisedimeve. Për t’ju përgjigjur pyetjes së shtruar në fillim, shenjat janë se një recension në Amerikë është ende larg, ndërsa në Europë është në pragun e derës. Rënia e tregjeve është thjesht një korrektim i tyre, që u jep mundësi të konsiderojnë realitetin e ri të ekonomisë botërore, duke marrë parasysh gjithë analizën e mësipërme.
Megjithatë, do të jetë më e lehtë t’i jepet fund luftës me Kinën, se sa të zgjidhen problemet e thella shumëvjeçare në Europë, që me sa duket dhe me lidershipin e ri po ndjek rrugën drejt asfiksimit dhe eventualisht rrënimit të ekonomisë së vet.
*Idetë dhe analiza e këtij artikulli janë të autorit dhe nuk kanë asnjë lidhje me kompaninë në të cilën punon.
Që nga viti 2015 nxisim shpirtin sipërmarrës, inovacionin dhe rritjen personale duke ndikuar në zhvillimin e një mjedisi motivues dhe pozitiv tek lexuesit tanë. Kjo punë që e bëjmë me shumë dashuri nuk ka të paguar. Ne jemi platforma e vetme e cila promovon modelin pozitiv të sipërmarrjes së lirë. Përmes kësaj platforme mbështesim edukimin gjatë gjithë jetës si mjet për zhvillimin personal dhe profesional të brezave. Kontributi juaj do të na ndihmojë në vazhdimin e këtij misioni në gjithë trevat shqipfolëse.
Mund të kontribuoni KETU. Falemnderit.
