Përparimi drejt së ardhmes: “Seminari i Parë Kino-Europian në RISC-V dhe R&D për Arkitekturën Kompjuterike” Ndriçon Tiranën

Në fund të Janarit 2024, Tirana, u bë mikpritësja e një takimi të rëndësishëm në fushën  teknologjike – “Seminari i Parë Kino-Europian mbi Kërkimin dhe Zhvillimin në Arkitekturën e Kompjuterave & RISC-V”.

E udhëhequr nga VRULL GmbH, një kompani teknologjie austriake, në partneritet me Institutin e Çipeve Open-Source të Pekinit (BOSC), Fakultetin Ekonomik të Universitetit të Tiranës, kompaninë shqiptare Software Ecosystem Solutions, kjo ngjarje shënoi një moment kyç në nxitjen e bashkëpunimit ndërkombëtar në fushën e teknologjisë open-source (me burim të hapur).

Nxitja e Bashkëpunimit Ndërkombëtar

Agjenda kryesore e seminarit ishte fillimi i një dialogu produktiv midis pjesëmarrësve dhe identifikimi i mundësive për bashkëpunim midis shkencëtarëve kinezë dhe evropianë, duke u fokusuar në avancimin e teknologjive me bazë RISC-V.

Për Shqipërinë, kjo ishte një mundësi për tu bërë pjesë e narrativës globale të teknologjisë. Institucione kryesore shqiptare — Universiteti Politeknik, Universiteti i Tiranës, Universiteti Epoka, AKSHI dhe AKCESK—u ftuan të merrnin pjesë, duke shfaqur aspiratat teknologjike në rritje të Shqipërisë dhe potencialin e saj si një qendër për zhvillim teknologjik, duke vepruar si një urë lidhëse midis lindjes dhe perëndimit.

Përfshirja dhe mbështetja e politikëbërësve dhe akademikëve vendas nënvizoi gjithashtu dëshirën e Shqipërisë për t’u bërë pjesë e bisedimeve globale të teknologjisë, duke theksuar gatishmërinë e saj për të përvetësuar njohuri, për të kontribuar dhe për t’u rritur brenda këtij sektori dinamik.

Potenciali Revolucionar i RISC-V

Në qendër të diskutimeve të seminarit ishte eksplorimi i zhvillimeve teknologjike rreth RISC-V.

Cfarë është RISC-V? Për publikun e gjerë, RISC-V është një arkitekturë e hapur e setit të udhëzimeve që përbën bazën e teknologjisë së gjysëmpërcuesve, e cila premton të demokratizojë dizajnin e procesorit. E thënë më thjeshtë, imagjinojeni atë si ADN-në e pajisjeve kompjuterike, që ofron një projekt-plan për ndërtimin e arkitekturave të procesorëve që janë të hapura dhe fleksibël për tu përshtatur nga gjithkush, pa kufizime të pronësisë intelektuale.

Gjysmëpërçuesit- Teknologjia e së tashmes dhe së ardhmes

Gjysmëpërçuesit janë mundësuesit e epokës digjiitale, duke qenë shtylla kurrizore e teknologjive moderne. Janë truri brenda pothuajse çdo pajisjeje elektronike që përdorim sot.

Këto materiale fleksibël kontrollojnë rrymat elektrike, duke i bërë ato thelbësore për çdo gjë. Nga telefonat inteligjentë (smartphones), tek kompjuterët, makinat dhe pajisjet inteligjente të shtëpisë (smart home devices), etj. Ndikimi i tyre shkon përtej pajisjeve të përditshme; gjysmëpërçuesit janë jetik në avancimin e kujdesit shëndetësor, fuqizimin e energjisë së rinovueshme dhe drejtimin e ekonomisë globale.

Rendi i zhvillimit teknologjik, fillon me gjysmëpërçuesit, materialet thelbësore që lejojnë krijimin e transistorëve. Këta transistorë përdoren më pas për të ndërtuar bërthama (cores), të cilat janë të integruara në procesorë. Së fundi, funksionimi i këtyre procesorëve drejtohet nga ISA (Instruction Set Architecture), të cilat ofrojnë kuadrin e nevojshëm për ekzekutimin e operacioneve kompjuterike brenda procesoreve. Çdo hap varet nga hapi i mëparshëm, duke ilustruar një përparim të qartë nga materiali në sisteme komplekse kompjuterike.

Si shtylla kurrizore e një industrie shumë trilionë dollarëshe, gjysmëpërçuesit nxisin inovacionin në të gjithë sektorët, duke hapur rrugën për teknologjitë e ardhshme si inteligjenca artificiale, llogaritja kuantike dhe rrjeti 5G. Me pak fjalë, gjysmëpërçuesit janë më shumë se thjesht komponentë; ato janë themeli i botës sonë dixhitale, duke mundësuar përparim dhe formësimin e teknologjive të së nesërmes.

Tregu është i dominuar nga 3 arkitektura (Instruction Set Architecture-ISA) të njohura: x86-64,  ARM dhe RISC-V.  ISA-t përbëjnë rregullat që përcaktojnë se si komunikojnë softueri dhe procesorët, duke udhëhequr efikasitetin dhe aftësitë e pajisjeve teknologjike.

Cfarë është x86?

Arkitektura x86-64, e sjellë në jetë nga Intel dhe AMD, është fuqia që qëndron pas shumicës së desktopëve, laptopëve dhe serverëve. Është shtylla kurrizore e pajisjeve teknologjike personale dhe te biznesit, e pajtueshme me një gamë të gjerë softuerësh dhe sistemesh operative. Kjo arkitekturë i bën kompjuterët tanë të gjithanshëm, të aftë dhe të besueshëm për çdo gjë, nga detyrat e përditshme deri te ekzekutimi i bazave të të dhënave komplekse.

Cfarë është ARM?

ARM fuqizon kryesisht aplikacione që nuk kërkojnë shumë energji dhe dominon peizazhin e tregut të telefonave dhe tabletëve. Pothuajse çdo pajisje celulare e përdor atë. Kohët e fundit, ARM po përdoret gjithashtu në laptopë dhe pajisje që lidhen me internetin, si pajisjet shtëpiake, sepse është shumë i mirë në kursimin e energjisë, ndërkohë që ofron performancë të shkëlqyer.

Por të dyja këto ISA janë pronë e kompanive përkatëse, ofrojnë pak fleksibilitet  dhe mund të aksesohen vetëm duke paguar tarifat e licencës këtyre kompanive.

Revolucioni i RISC-V

RISC-V po ndryshon lojën me një qasje me burim të hapur (open rousrce), duke ofruar një arkitekturë të personalizueshme dhe të hapur për t’u përdorur nga gjithkush. Krijuar në Universitetin e Berkeley, në Kaliforni, është një fener për inovacionin, duke mundësuar teknologjinë në të gjithë mikrokontrolluesit, pajisjet IoT dhe madje edhe kompjuterin në desktop pa kufizimet e tarifave të licencimit ose kufizimet e pronësisë intelektuale.

Këto tre ISA—x86-64, ARM dhe RISC-V—janë forcat e heshtura prapa botës sonë dixhitale, duke formësuar aftësitë e pajisjeve nga cloud në xhepat tanë. Ato përfaqësojnë spektrin e inovacionit në teknologjinë informatike, nga fuqia e besueshme e x86-64 dhe dominimi celular i ARM deri te modeli pionier me burim të hapur të RISC-V. Kuptimi i këtyre arkitekturave ofron një vështrim në themelet e jetës sonë dixhitale, duke theksuar diversitetin dhe zgjuarsinë që fuqizon botën tonë të lidhur.

Pse ka rëndësi RISC-V

Rëndësia e RISC-V nuk mund të mbivlerësohet. Nuk ka të bëjë vetëm me krijimin e pajisjeve teknologjike më efikase. Bëhet fjalë për demokratizimin e teknologjisë, duke u mundësuar vendeve, kompanive dhe komuniteteve që të zhvillojnë zgjidhjet e tyre të personalizuara, pa tarifa të mëdha licencimi ose kufizime të teknologjisë bazuar në pronësinë intelektuale. Ky është një faktor thelbësor për nxitjen e inovacionit dhe mund të ndryshojë ndjeshëm peizazhin ekonomik të kombeve, veçanërisht të atyre që duan të hyjnë në arenën e teknologjisë.

Fokusi i seminarit

Seminari paraqiti prezantime mbresëlenëse që mbulonin një spektër temash si: prezantimi i teknologjive të çipave me burim të hapur (open-source), udhëzimet për kërkimin dhe zhvillimin e arkitekturës kompjuterike në Kinë dhe BE, mësimet e një dekade të zhvillimit të harduerit open-source në institucionet e kërkimit shkencor, qëndrueshmëria kibernetike, diskutime dhe strategji për vendosjen dhe miratimin e RISC-V si një standard ndërkombëtar si dhe potenciali transformues i teknologjive RISC-V dhe AI/ML për Shqipërinë.

Veçanërisht, seminari prezantoi gjithashtu iniciativën “Një student, një çip”, duke propozuar një model të ri për mësimin praktik të dizajnit gjysmëpërçues.

Një mundësi e artë për Shqipërinë

Për vende si Shqipëria, përfshirja në diskutime dhe bashkëpunime të tilla të nivelit të lartë mbi kërkimin dhe zhvillimin në arkitekturën e kompjuterave dhe RISC-V është një mundësi e artë. Është një mundësi për të ndërtuar njohuri, për të zhvilluar një fuqi punëtore të kualifikuar dhe për të tërhequr investime në atë që padyshim është e ardhmja e teknologjisë.

Duke marrë pjesë dhe duke mbështetur iniciativa si ky seminar, Shqipëria mund të pozicionohet si një lojtar në industrinë globale të gjysmëpërçuesve, një sektor që po bëhet gjithnjë e më vendimtar ndërsa bota bëhet më digjitale.

Zhvillimi i një industrie të gjysmëpërçuesve në Shqipëri mund të duket sot si një ëndërr e largët, por udhëtimi prej një mijë kilometrash fillon me një hap të vetëm.

Seminaret si ky në Tiranë shtrojnë bazat për bashkëpunimin e ardhshëm, shkëmbimin e njohurive dhe inovacionin. Ato janë një dëshmi e fuqisë së teknologjisë me burim të hapur (open-source) si RISC-V për të kapërcyer boshllëqet, për të lidhur botët dhe për të ushqyer teknologjitë e së ardhmes.

Rruga Përpara

Përfundimi i suksesshëm i seminarit ka krijuar terrenin për takime vjetore, duke siguruar që dialogu fillestar dhe përpjekjet bashkëpunuese do të vazhdojnë të lulëzojnë.

Rezultati nuk ishte vetëm shkëmbimi i ideve, por hedhja e themeleve për projekte të realizueshme që mund të transformojnë peizazhin teknologjik dhe akademik të Shqipërisë.

Nga ky seminar do të iniciohen dy nisma akademike qe kane synim te krijojnë një bashkëpunim të gjerë midis universiteteve dhe institucioneve në Shqipëri, por dhe ato ndërkombëtare:

–              ngritja e një laboratori ndërkombëtar, të përbashkët AI/ML në Shqipëri

–              përshtatja e modelit te suksesshem të Pekinit – “Një student, një cip” për Evropën.

Këto projekte, të udhëhequra nga VRULL në bashkëpunim me pjesëmarrësit e seminarit, synojnë të ushqejnë një ekosistem gjallërues që do të ndihmojë në ndërtimin e inovacionit dhe ekspertizës për peizazhin akademik dhe të industrisë brenda Shqipërisë, duke hedhur themelin për të krijuar një qendër për zhvillimin e silikonit duke vepruar si një urë midis lindjes dhe perëndimit.

Ndërsa VRULL dhe partnerët e tij vazhdojnë të udhëheqin këto zhvillime, kushdo që është i interesuar për të ardhmen e teknologjisë, biznesit dhe inovacionit jo vetëm i këshillojmë, por edhe i rekomandojmë ti ndjekin këto zhvillime dhe përparime. Rruga përpara është premtuese dhe për Shqipërinë mundësitë janë po aq të mëdha sa edhe vetë peizazhi digjital.

Të pranishëm ishin pjesëmarrës nga këto institucione dhe kompani ndërkombëtare:

1. ETH ZURICH
2. SBA Research Austria
3. CEA-List Grenoble
4. FORTH
5. Technical University of Munich
6. Chinese Academy of Sciences
7. Beijing Institute of Open Source Chip
8. University of Peking
9. Institute of Brain Inspired Intelligence of Chongqing University
10. PLCT Lab
11. Sophgo
12. Hyseim
13. Alibaba
14. PerfXLab
15. Institute of Computing Technology
16. VRULL GmbH

Institucione shqiptare:

1. AKSHI
2. AKCESK
3. National Nuclear Agency
4. Faculty of Information Technology, Polytechnic University of Tirana
5. Faculty of Economics, University of Tirana
6. Epoka University
7. Chinese Embassy
8. Software Ecosystem Solutions