Nga Ylli Bajraktari
Ylli Bajraktari, është ish-shef i stafit për Këshilltarin e Sigurisë Kombëtare të SHBA-së dhe ish-drejtor ekzekutiv i Komisionit të Sigurisë Kombëtare për Inteligjencën Artificiale të SHBA-së, është CEO i Special Competitive Studies Project.
Në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë, qytetet e Amerikës ishin të errëta. Llampat me gaz ndriçonin shtëpitë dhe rrugët, ndërsa motorët me qymyr fuqizonin industrinë dhe avulli shtynte trenat. Më pas nisi gara për elektrifikimin e vendit – një konkurrencë e ashpër mes Thomas Edison, Nikola Tesla dhe George Westinghouse, që përfundimisht e riformësoi jetën moderne. Sot, ne qëndrojmë në prag të një transformimi energjie po aq të rëndësishëm, të fuqizuar nga energjia e bashkimit bërthamor. Por këtë herë, është një konkurrencë mes shteteve, jo inovatorëve, që do të bëjë diferencën.
Elektrifikimi nuk ndodhi brenda natës dhe as nuk ishte i pashmangshëm. Ai u bë i mundur përmes një kombinimi të inovacionit privat, investimeve shtetërore dhe ambicies kombëtare. Por sapo Shtetet e Bashkuara e përqafuan atë, procesi u bë i pandalshëm. Ndërsa fabrikat, bizneset dhe shtëpitë u elektrifikuan, një epokë e re e dominimit amerikan filloi.
Në të njëjtën mënyrë, gara për të shfrytëzuar energjinë e bashkimit bërthamor nuk ka të bëjë vetëm me zbulimin shkencor; ka të bëjë me atë se kush do të dominojë të ardhmen e energjisë. Nëse SHBA udhëheq, centralet e energjisë së bashkimit bërthamor mund të ofrojnë energji të bollshme, të pastër dhe të sigurt për breza të tërë amerikanësh, duke e shkëputur vendin nga varësia nga karburantet fosile dhe duke e izoluar atë nga goditjet globale të energjisë. Por nëse Amerika dështon të shfrytëzojë këtë moment, do të gjendet duke blerë makineritë e bashkimit nga Kina, ashtu siç tani importon panele diellore, bateri të makinave elektrike dhe minerale të rralla nga Kina.
Bashkimi bërthamor – kur dy atome të lehta bashkohen për të formuar një atom të ri, më të rëndë, duke çliruar një sasi të madhe energjie – kaloi në ballë të tranzicionit global të energjisë vetëm kohët e fundit. Për dekada, ajo shihej si një ambicie e madhe por e largët shkencore. Ndërsa studiuesit përparonin ngadalë por në mënyrë të qëndrueshme në riprodhimin e reaksioneve që fuqizojnë diellin dhe yjet, shfrytëzimi i tyre për të prodhuar energji të pakufizuar dhe pa karbon dukej si një ëndërr e largët.
Një pikë kthese ndodhi në vitin 2022, kur shkencëtarët në Laboratorin Kombëtar Lawrence Livermore në National Ignition Facility arritën një reaksion të kontrolluar të bashkimit bërthamor që prodhoi më shumë energji sesa konsumoi, duke provuar se energjia e bashkimit është teorikisht e mundshme dhe brenda mundësive. Tani, studiuesit po bëjnë më shumë sesa thjesht eksperimente; ata po ndërtojnë themelet për sisteme reale të prodhimit të energjisë.
Lexo edhe: Trump shpall tarifa të reja, Shqipëria dhe Kosova në listën e vendeve të prekura
Gara për të shfrytëzuar energjinë e bashkimit nuk do të vendoset nga fizika, por nga inxhinieria, infrastruktura dhe kapaciteti industrial. Shteti i parë që do të sjellë energjinë e bashkimit në rrjetin elektrik, jo ai që arrin reaksionet e bashkimit në laborator, do të vendosë se si burimi tjetër i madh i energjisë në botë do të shpërndahet dhe do të dominojë një industri potenciale me vlerë triliona dollarë, duke e rindërtuar ekonominë e tij në proces.
Ka pasur një kohë kur SHBA vendoste ritmin për çdo revolucion teknologjik të madh. Ajo ndërtoi llampën e parë, aeroplanin e parë, kompjuterin e parë dhe dërgoi një njeri në hënë. Por është Kina që po lëviz agresivisht për të fituar garën e bashkimit, duke investuar fuqishëm në kërkime dhe zhvillim dhe duke u pozicionuar për të kontrolluar zinxhirët e furnizimit që do të mundësojnë implementimin e gjerë të energjisë së bashkimit. Laboratorët kinezë tashmë kanë vendosur rekorde në mbajtjen e reaksioneve të bashkimit dhe iniciativat e mbështetura nga shteti po kërkojnë të sigurojnë kontrollin mbi tritiumin, një nga karburantet që do të fuqizojnë reaktorët e së ardhmes. SHBA po mbetet prapa.
E kemi parë këtë model më parë – fillimisht me panelet diellore, më pas me bateritë dhe tani me makinat elektrike. Në secilin rast, inovacioni amerikan vendosi themelet për industri të reja, por ishte Kina ajo që implementoi një strategji afatgjatë për të konsoliduar dominimin e saj mbi prodhimin dhe zinxhirët e furnizimit. Dhe në secilin rast, SHBA përfundoi duke u varur nga prodhimi i huaj.
Kur bëhet fjalë për bashkimin bërthamor, sfidat janë edhe më të mëdha. Aftësia për të gjeneruar energji pothuajse të pakufizuar do të përbënte një avantazh strategjik që rivalizon arritjet më të mëdha të shekullit të njëzetë. Përveç fitimit të ndikimit ekonomik të fuqishëm mbi SHBA-në, një Kinë që udhëheq në fushën e bashkimit do të fitonte ndikim të madh gjeopolitik.
Politikanët amerikanë janë të vetëdijshëm për rreziqet që do të sillte një Kinë dominuese, siç reflektohet në strategjitë e fundit të sigurisë kombëtare dhe në politikat ekonomike e të jashtme. Por ata ende nuk e kanë njohur rëndësinë kritike të udhëheqjes në fushën e bashkimit bërthamor. Kjo duhet të ndryshojë dhe shpejt.
Shfrytëzimi i energjisë së bashkimit nuk është një sfidë për administratën presidenciale të ardhshme apo edhe për Kongresin e ardhshëm. Vendimet që SHBA do të marrë në pesë vitet e ardhshme do të përcaktojnë nëse ajo fiton garën e bashkimit – apo do të shohë të tjerët të largohen me çmimin.
Copyright: Project Syndicate, 2025.
www.project-syndicate.org
Që nga viti 2015 nxisim shpirtin sipërmarrës, inovacionin dhe rritjen personale duke ndikuar në zhvillimin e një mjedisi motivues dhe pozitiv tek lexuesit tanë. Kjo punë që e bëjmë me shumë dashuri nuk ka të paguar. Ne jemi platforma e vetme e cila promovon modelin pozitiv të sipërmarrjes së lirë. Përmes kësaj platforme mbështesim edukimin gjatë gjithë jetës si mjet për zhvillimin personal dhe profesional të brezave. Kontributi juaj do të na ndihmojë në vazhdimin e këtij misioni në gjithë trevat shqipfolëse.
Mund të kontribuoni KETU. Falemnderit.
