A jemi në një flluskë financiare?

Flluskat financiare janë famëkeqe për vështirësinë e tyre për t’u identifikuar në kohë reale, derisa të shpërthejnë. Për të pohuar me bindje nëse ndodhemi në një të tillë sot, duhet të kuptojmë madhësinë dhe intensitetin e bumit të investimeve në inteligjencën artificiale (AI), si dhe kohën e mundshme të rënies së tij. Ekzistojnë të paktën katër mënyra për të kuptuar kur një flluskë po formohet në tregjet financiare.

Së pari, duhet parë niveli i vlerësimeve të tregut. Edhe kur treguesit klasikë, si raporti çmim/fitim (P/E), arrijnë në nivele të larta, tregu shpesh i justifikon këto çmime përmes treguesve të rinj. Për 25 vitet e fundit, raporti mesatar P/E në indeksin S&P 500 ka qenë rreth 16x, ndërsa sot është 25x. Kjo rritje shpjegohet me pritshmëritë për rritje të produktivitetit për shkak të AI-së, apo me investime në produkte me rëndësi kombëtare, si gjysmëpërçuesit (semiconductors), që mbrohen dhe mbështeten nga qeveria. Disa analistë argumentojnë se tregues si PBB-ja (GDP) nuk pasqyrojnë më burimet e reja të rritjes ekonomike. Për momentin, fakti që kthimet e pritshme nga aksionet janë më të larta se ato të obligacioneve tregon se çmimet aktuale të aksioneve mund të konsiderohen “racionale”, edhe nëse duken të fryra.

Lexo edhe: BE shqyrton vendosjen e DSA-së ndaj ChatGPT pas 120 milionë përdoruesve

Një shenjë tjetër e qartë e flluskës është narrativa dominuese që gjithmonë mbështetet mbi idenë se “këtë herë është ndryshe”. Çdo flluskë financiare lidhet me një teknologji apo paradigmë të re — qoftë interneti, elektriciteti, hekurudhat, kanalet ujore apo proceset japoneze të prodhimit. Kjo narrativë krijon një urë midis asaj që është (të ardhurat aktuale) dhe asaj që mund të jetë (pritshmëritë për fitime të ardhshme). Pikërisht kjo urë i josh investitorët që të blejnë aksione bazuar jo në logjikë, por në entuziazëm për një transformim ekonomik të afërt.

Vetëm muajin e kaluar, dy startup-e arritën vlerësime marramendëse duke u mbështetur në narrativën e AI-së:

• Nano Nuclear Energy u vlerësua me 2.3 miliardë dollarë, pa pasur të ardhura apo licencë operimi;

• Fermi, një furnizues energjie për qendra të të dhënave, themeluar në janar 2025, u vlerësua me 14.8 miliardë dollarë.

Ashtu si në flluskën japoneze të viteve ’80 apo atë të dot-com (1999–2001), duket se po ndodh një keqalokim klasik kapitali, ku të gjithë ndjekin teknologjinë më të re pa vlerësuar realisht rreziqet.

Një tjetër shenjë paralajmëruese është leverage-i i fshehur, pra investimi me para të huazuara. Investitorët po vazhdojnë të blejnë aksione të mbivlerësuara, shumë prej tyre përmes kredive. Rritje e ngjashme vërehet edhe në sistemin e bankave hijë (shadow banking) dhe produkteve të rrezikshme si fondet e tregtuara me levë (leveraged ETFs).  Akoma më shqetësuese është rritja e opsioneve me afat 1-ditor (zero-day options) – baste të ditës për lëvizjen e çmimit të një aksioni, ku investitorët individualë shpesh nuk kuptojnë plotësisht rrezikun që marrin përsipër. Sipas të dhënave të FINRA, borxhi i marzhit – shuma e huasë që ndërmjetësit i japin investitorëve për të blerë aksione – arriti një rekord prej 1.06 trilion dollarësh në gusht, një rritje prej 33% në krahasim me një vit më parë. Një rritje e tillë tregon ekspozim të lartë ndaj rrezikut, të ngjashëm me situatat që çuan në krizën globale financiare të vitit 2008.

Një tjetër shenjë tipike e flluskave është tregtia rrethore midis kompanive. Së fundi, shumë vëzhgues po analizojnë marrëveshjen e Nvidia, e cila ka rënë dakord të investojë 100 miliardë dollarë në OpenAI, që do t’i përdorë për të paguar Oracle, e cila nga ana tjetër do të blejë çipa nga Nvidia. Marrëveshje të tilla kontribuuan ndjeshëm në flluskën japoneze të viteve ’80.

Nëse jemi realisht brenda një flluske, pyetja tjetër është kur do të bjerë. Një tregues i rëndësishëm është sentimenti i tregut. Aktualisht, investitorët individualë po shtyjnë shumë çmimet e aksioneve, ndërsa institucionet e mëdha mbeten neutrale – pra, mbajnë aksione të mëdha teknologjike, por pa i shtuar ato. Një tjetër tregues është pozicionimi institucional. Nëse fondet e mëdha fillojnë të braktisin aktivet e sigurta (si obligacionet, ari apo sektori i kujdesit shëndetësor) dhe të investojnë më shumë në asetet e rrezikshme të lidhura me AI, atëherë mund të themi se flluska po zgjerohet.

Sot, ka arsye të besueshme për të menduar se flluska sapo ka filluar të formohet. Bazuar në sentimentin aktual dhe në pozicionimet e tregut, historia e AI-së ngjan më shumë me periudhën 1996–1997 të flluskës dot-com sesa me vitet 1999–2001, kur ndodhi shpërthimi i madh. Ndryshe nga ajo kohë, ku startup-et pa të ardhura humbën vlerën totalisht, flluska e AI-së është e përqendruar te gjigantët globalë si Nvidia dhe Alphabet, që kanë të ardhura të qëndrueshme dhe bilance të forta. Kjo nënkupton se, edhe nëse ndodh një rënie, ajo ka më shumë gjasa të jetë një shfryrje graduale sesa një shpërthim i dhunshëm.

Dambisa Moyo është ekonomiste ndërkombëtare dhe autore e librit Edge of Chaos: Why Democracy Is Failing to Deliver Economic Growth – and How to Fix It (Basic Books, 2018).

© Project Syndicate, 2025
www.project-syndicate.org