Me peisazhin e tij të thyer malor, pyjet e dendura dhe plazhet e izoluara të Paqësorit, Gadishulli Nicoya është një nga vendet më të bukura në botë për të jetuar. Por ka një përfitim tjetër për të banuar në këtë pjesë piktoreske të veriperëndimit të Kosta Rikës: Njerëzit këtu, veçanërisht burrat, kanë jetëgjatësinë më të lartë në botë.
Burrat Nicoyan kanë një jetëgjatësi prej afro 84 vjetësh , duke rivalizuar edhe jetëgjatësinë në Japoni, një vend i famshëm për jetëgjatësinë e lartë të popullit të tij. Çuditërisht, ky shënues i rezistencës njerëzore është arritur në një rajon që nuk është i pasur, ku shumica e njerëzve mbijetojnë me anë të bujqësisë tradicionale.. Studiuesit që po hulumtojnë arsyet për jetëgjatësinë e Nicoyans kanë theksuar vlerën e lidhjeve të forta shoqërore dhe një ndjenjë të thellë të komunitetit.
“Në Nicoya, ritmi i jetës është i ndryshëm, nuk është një shoqëri materialiste,” tha Mariano Rojas, një ekspert i lumturisë nga Kosta Rika, i cili është një profesor i ekonomisë në Universitetin Ndërkombëtar të La Rioja në Spanjë. “Por nuk është vetëm Nicoya. Lumturia e lartë është kudo në vend. ”
Për ata që besojnë se paraja është e barabartë me lumturinë, Kosta Rika është një paradoks. Kombi i vogël i Amerikës Qendrore nuk është i pasur. Vendi me të ardhura të mesme ka vetëm një të pestën e pasurisë së SHBA për frymë, por ai ia kalon fqinjit të tij gjigand të Amerikës së Veriut në shumë tregues të mirëqenies – jo vetëm me jetëgjatësinë. Ai renditet disa vende mbi SHBA në Sondazhin e Lumturisë Botërore të Kombeve të Bashkuara 2020, i cili vlerëson vendet nga sa të lumtur e perceptojnë veten qytetarët e tyre. Kosta Rika shpenzon një përqindje të lartë të produktit të saj të brendshëm bruto në arsim në krahasim pothuajse me çdo vend tjetër: 8% krahasuar me 5% në SH.B.A. Universiteti më i mirë i vendit është publik dhe financohet nga qeveria. Investimi i qeverisë në shëndetësi, arsim dhe strehim të përballueshëm përbën një pjesë të madhe të suksesit të Kosta Rikës, tha Rojas. Vendi ka fonde për investime të tilla në sajë të një vendimi radikal që bëri në 1948 për të çmontuar ushtrinë e tij, duke ridrejtuar buxhetin në shërbime publike.
Kosta Rika sigurisht nuk është e përsosur – ka ende nivele relativisht të larta të varfërisë dhe pabarazisë në të ardhura – por vendi tregon se çfarë mund të arrihet kur një ekonomi vendoset rreth idesë së përmirësimit të jetës së njerëzve sesa ndjekjes së një rritjeje të pafund. Është një mësim që disa ekonomistë shpresojnë që bota të dëgjojë ndërsa vendet fillojnë sfidën monumentale të rimëkëmbjes nga rënia e tanishme ekonomike e lidhur me pandeminë. Ashtë një shans për të rimenduar se për kë janë ekonomitë dhe si t’i rindërtojmë ato; për t’u dhënë njerëzve jetë kuptimplota dhe për të na larguar nga rruga e shkatërrimit të klimës.
Ndërsa COVID-19 shkatërron ekonomitë në të gjithë botën, shkencëtarët dhe ekonomistët të cilët kanë paralajmëruar për rreziqet e ndjekjes së rritjes së pafund ekonomike po shohin të alarmuar reagimet ndërkombëtare ndaj pandemisë. Në një përpjekje të furishme për të rifilluar rritjen e PBB-së, disa vende po shfrytëzojnë momentin për të rritur sektorë që janë të dëmshëm për mjedisin . Vetëm në mars, Kina dha dritën jeshile për më shumë termocentrale të reja me qymyr sesa bëri në të gjithë 2019. Në qershor, Presidenti i SHBA Donald Trump deklaroi një emergjencë ekonomike dhe nënshkroi një urdhër ekzekutiv që urdhëron agjencitë të heqin dorë nga ligjet mjedisore për të shpejtuar miratimet federale për minierat, autostradat dhe projektet e tjera. Në mënyrë të ngjashme, kompanitë e mëdha amerikane të naftës dhe gazit kanë lobuar për përfshirjen në paketën e ndihmës që synon të stimulojë ekonominë për të fituar ulje taksash , duke përfshirë një ulje të rentave të pagueshme për naftën dhe gazin e nxjerrë nga tokat publike dhe ujërat.
Emetimet, të cilat panë një rënie të paparë gjatë karantinës së hershme, janë rritur përsëri. “Qeveritë e botës kanë ndërmarrë një qasje ndaj kësaj krize sikur rënia e PBB-së është [problemi]”, tha Jason Hickel, antropolog ekonomie dhe pedagog në Universitetin e Londrës. “[Por] problemi i vërtetë është se shumë njerëz po humbasin jetesën e tyre … dhe nuk kanë mundësi të kenë akses tek burimet e nevojshme si kujdesi shëndetësor, arsimi, strehimi.” Qeveritë duhet të rindërtohen, tha Hickel, por në një mënyrë tjetër.
Disa qeveri tashmë po mendojnë për këtë dhe po përpiqen të formulojnë atë që është e përshtatshme për një për jetë kuptimplote, tha Diane Coyle, bashkëdrejtuese e Institutit Benett për Politikat Publike në Universitetit e Kembrixh . Ajo beson se kjo prirje është vendosur të përshpejtohet. “Terreni po zhvendoset dhe pandemia do ta shtyjë këtë më shpejt. Ne të gjithë tani po pyesim për qëndrueshmërinë… dhe duam të kuptojmë përkufizimet e vetë njerëzve për atë që i bën atyre mirë “, – tha ajo.
Mbretëria e Butanit, një vend i vogël i vendosur në Himalajet, është pionier i përparësisë së lumturisë së njerëzve mbi PBB-në. Përkufizimi i lumturisë mund të jetë i mjegullt, por Butani ka zhvilluar metrikën e tij:
“Lumturia Kombëtare Bruto“, e konceptuar në fillim të viteve 1970 nga babai i mbretit aktual. LKB mat nëntë parime thelbësore, përfshirë shëndetin, arsimin, mjedisin, standardet e jetesës dhe qeverisjen – dhe gjithashtu disa gjëra që nuk bien në ato grupe tipike: mirëqenien psikologjike, ekuilibrin jetesë – punë, vitalitetin e komunitetit dhe larminë kulturore.
LKB bazohet në besimin se “dëshira fundore e çdo qytetari është të maksimizojë lumturinë, prandaj qëllimi i zhvillimit duhet të jetë krijimi i kushteve të mundshme për lumturi”, shpjegoi Thinley Namgyel, sekretari i Komisionit LKB të vendit. Të gjitha dekadat e investimeve të lumturisë po japin shpërblimet e tyre. Butani ka përmirësuar ndjeshëm treguesit socio-ekonomikë në shëndetësi dhe arsim, duke rritur PBB-në e tij për frymë. Për shembull, jetëgjatësia është më shumë se dyfishuar , nga 32.4 vjet në 1960 në 70.2 vjet në 2017, ndërsa raporti i vdekshmërisë së nënave ra gati 90% në më pak se katër dekada.
Gjatë gjithë kohës, qeveria ka mbajtur theksin e saj të hershëm në mjedis: Butani është i vetmi vend me karbon negativ në botë dhe është zotuar të mbetet karbon neutral. Ai është në rrugën e duhur për t’u larguar nga kategoria e vendeve më pak të zhvilluara të OKB në fund të vitit 2023, që do të thotë se nuk do të jetë më ndër vendet më të varfra në botë. Ndërsa kufizimet globale të udhëtimit për shkak të pandemisë COVID-19 i kanë dhënë një goditje të rëndë sektorit të turizmit të vendit, i cili është një nxitës i rëndësishëm për ekonominë e tij, qeveria e Butanit është përgjigjur duke siguruar ndihma financiare ose punë alternative për të prekurit, tha Namgyel.
Butani po bën përpjekje për t’i mbajtur njerëzit “të angazhuar në ndonjë aktivitet me përfitime monetare – edhe nëse aktiviteti synon të rrafshojë një mal – pasi që mirëqenia psikologjike e një individi është shumë e rëndësishme për të rritur lumturinë”, tha Namgyel. Ideja e qeverive që përqendrohen në atë që u jep kuptim jetëve të njerëzve, ngadalë po depërton në rrjedhën kryesore edhe për vendet me të ardhura më të larta. Në vitin 2018, Jacinda Ardern, Kryeministrja e Zelandës së Re, doli para Kombeve të Bashkuara dhe bëri një lutje për politikë më të mirë. Ajo premtoi se vendi i saj do të ishte “një komb i mirë dhe i barabartë, ku fëmijët lulëzojnë dhe suksesi matet jo vetëm me PBB-në e kombit, por me jetë më të mira të jetuara nga njerëzit e tij“.
Për të arritur këtë premtim, qeveria e Ardern bëri diçka “novatore”, tha Hickel. Në Dhjetor 2019, Zelanda e Re njoftoi se do të ishte vendi i parë i zhvilluar në botë që prezanton një “buxhet të mirëqenies” – ku suksesi i vendit do të matet me mirëqenien e njerëzve. Jo e gjithë popullsia e Zelandës së Re kishte marrë pjesë në rritjen ekonomike të vendit, tha Ministri i Financave Grant Robertson, dhe qëllimi ishte të që kjo të rregullohej.
Prioritetet e buxhetit përfshijnë mbështetjen e tranzicionit të Zelandës së Re në një ekonomi me emetime të ulëta, trajtimin e dhunës në familje, zvogëlimin e varfërisë së fëmijëve dhe përmirësimin e mirëqenies së fëmijëve dhe promovimin e rezultateve më të mira shëndetësore për të gjithë popullsinë e Zelandës së Re. Në mes të pandemisë, buxheti i vitit 2020 përfshinte rritjen e fondeve për familjen dhe shërbimet ndaj dhunës në familje dhe programet për të luftuar izolimin social tek njerëzit në zonat rurale.
Ndërsa është ende herët, vendi ka regjistruar tashmë një rënie të varfërisë së fëmijëve nga shumica e metrikave, tha Martin Berka, kreu i Shkollës së Ekonomisë dhe Financave në Universitetin Massey në Zelandën e Re. Dhe ndërsa Ardern sapo festoi një fitore të madhe elektorale që pa partinë e saj të fitonte një mandat shumë më të fortë për tre vitet e ardhshme, është e arsyeshme të presësh që ritmi i zbatimit të rritet, tha ai.
Shumë nga politikat që Zelanda e Re ka prezantuar nuk janë “veçanërisht inovative”, argumentoi Berka, duke thënë se vendi po paraqet zgjidhje të mprehta që ekzistojnë tashmë në disa kombe të Evropës Perëndimore, të tilla si rishpërndarja e të ardhurave dhe taksat më të larta për më të pasurit
Ajo që është inovative është angazhimi i Zelandës së Re për të shpenzuar në mirëqenien sociale, shëndetin dhe një ekonomi më të gjelbër, sesa të përqendrohet në masat tradicionale të rritjes. Në Amsterdam, rruga për rimëkëmbjen ekonomike post-pandemike i ngjason një donut. Që nga prilli, zyrtarët komunalë në qytetin Hollandez kanë punuar me ekonomisten britanike Kate Raworth, teoria e së cilës për “ekonominë e donutëve” synon të jetë një udhëzues për të treguar se si ekonomitë mund të përmbushin nevojat pa shkaktuar dëme të pariparueshme në klimë dhe natyrë. Teoria e Raworth parashikon se unaza e brendshme e donut përfaqëson minimumin që njerëzit kërkojnë për të bërë një jetë të mirë, duke përfshirë ushqimin, ujin e pastër, strehimin, arsimin, kujdesin shëndetësor, barazinë gjinore, të ardhurat dhe lirinë politike. Ata që nuk i kanë këto baza zënë vrimën e mesit. Unaza e jashtme përfaqëson kufijtë ekologjikë që njerëzit nuk mund të shkelin pa dëmtuar planetin. Qëllimi: një shoqëri njerëzish që bashkëjetojnë lumturisht në brumin mes tyre.
Teoria e Raworth po ndihmon zyrtarët qeveritarë në Amsterdam të kuptojnë se ku nuk plotësohen nevojat themelore të banorëve dhe më pas të marrin në konsideratë se si t’i adresojnë ato nevoja pa përkeqësuar stresin e klimës. “Kjo nuk është vetëm një mënyrë [hipi] për të parë botën,” i tha Guardian nënkryetari i bashkisë së Amsterdamit Marieke van Doorninck ; po përdoret për të adresuar sfida të mëdha në qytet.
Për shembull, për të rritur strehimin e përballueshëm pa dëmtuar klimën në Amsterdam, qyteti planifikon të rregullojë ndërtimin e shtëpive të reja për të maksimizuar përdorimin e materialeve të ricikluara. Modeli i donut detyron qeverinë të shikojë të vërteta të tjera të vështira gjithashtu, tha van Doorninck, si nëse çokollata që merr në portet e saj – Holanda është importuesi më i madh në botë i kokrrave të kakaos – u prodhua nga puna e fëmijëve ose në rrafshime të mëdha të pyjeve. Këto janë vetëm dy pjesë të së ardhmes së Amsterdamit përmes lentës së donut dhe shpresa është që ndjekja e modelit mund të ndihmojë qytetin të kapërcejë efektet e krizës së koronavirusit – plotësimi i nevojave të banorëve ndërsa punon drejt një qëllimi për të arritur “neutralitetin e klimës” deri në 2050 .
“Mund të duket e çuditshme që po flasim për periudhën pas [COVID-19], por si qeveri, ne duhet të… Është për të na ndihmuar që të mos biem përsëri në mekanizmat e thjeshtë,” tha van Doorninck. Për momentin, ekonomitë kanë vendosur të rriten, tha Raworth, pavarësisht nëse kjo plotëson apo jo nevojat e njerëzve dhe ua bën jetën më të mirë: “Ajo që na nevojitet janë ekonomi që na bëjnë të lulëzojmë pavarësisht nëse ato rriten.”
“Është me të vërtetë kundër-produktive të vazhdojmë të rritemi siç jemi mësuar”, tha Coyle, duke shtuar, “ne duhet t’i kushtojmë më shumë vëmendje kostos natyrore [mjedisore]”. Faktorizimi i shëndetit të mjedisit në llogaritjet tona ekonomike i sjell përftime individëve në jetën e tyre të përditshme tani, por gjithashtu i forcon ata kundër kërcënimeve në të ardhmen.
Reduktimi i emetimeve nga makinat dhe avionët dhe fabrikat krijon ajër më të pastër, ndërsa ngadalëson trendet e ngrohjes globale. Shkëmbinj nënujorë të shëndetshëm koralesh mbrojnë komunitetet bregdetare nga stuhitë. Ruajtja e pyjeve duke frenuar zgjerimin e qyteteve dhe duke kontrolluar prerjet dhe veprimtaritë e minierave mbron depot vitale të karbonit, mban pellgun ujëmbledhës nga ndotja dhe kufizon rrezikun e kontaktit njerëzor-jetë e egër që çon në sëmundje zoonotike të tilla si COVID-19.
Këto synime, tha Hickel, nuk janë në kundërshtim me suksesin ekonomik – ato janë pjesë e ekuacionit. Ato do të përmirësojnë jetën e njerëzve, forcojnë komunitetet, mbështesin jetesën dhe do të çojnë në nivele më të larta të shëndetit dhe mirëqenies. Por ato mund të mos rrisin PBB-në. Ndërsa PBB-ja mund të ketë tejkaluar dobinë e saj në ekonomitë shumë të zhvilluara, në vendet me zhvillim me të ardhura më të ulta dhe me nivele të larta të varfërisë, ai mbetet një nxitës i fuqishëm i rritjes ekonomike, gjë që është e nevojshme për përmirësime të gjera në cilësinë e jetës.
“Për një vend të pasur, zgjedhja në këtë moment ka ardhur për të … konsumuar më pak,” tha Coyle. “Në vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme, kjo nuk është zgjedhja dhe duhet të njohim domosdoshmërinë morale.” India është emblematike e kësaj dileme. Që nga fillimi i viteve 1990, ajo ka shënuar një rritje të fortë ekonomike, e cila nga ana tjetër ka qenë e rëndësishme për tërheqjen e miliona njerëzve nga varfëria.
Por e gjithë kjo pati një ndalesë befasuese këtë vit. Për disa javë në fund të Marsit, qeveria indiane prezantoi një nga karantinat më të rrepta në botë për të frenuar përhapjen e koronavirusit të ri. Ekonomia u tkurr me një rekord prej 24% për tremujorin prill-qershor krahasuar me të njëjtën periudhë të një viti më parë. “Rënia e aktivitetit ekonomik dhe të ardhurave do të ndikojë domosdoshmërisht në vendet më të dobëta dhe që janë më të varfra, dhe në përgjithësi, ndikojnë më shumë tek njerëzit e varfër”, tha Berka.
Qindra mijëra biznese të vogla u shkatërruan dhe miliona punëtorë emigrantë e gjetën veten të papunë dhe pa asnjë të ardhur brenda natës, duke i detyruar ata të ktheheshin në fshatrat e tyre në këmbë, me transport rrugor apo hekurudhor, ndërsa shumë vdisnin gjatë rrugës. Miliona njerëzve ju mbaroi ushqimi dhe patën një kohë të vështirë për aksesuar sistemet e shpërndarjes së qeverisë. Ndërkohë, sistemi i kujdesit shëndetësor i mbingarkuar i Indisë arriti nivelin më kritik të tij .
Karantina zbuloi humnerën e zbrazët që ekziston në vend të skemat e sigurimeve shoqërore. Dekada të rritjes së PBB-së nuk u shoqëruan me investime të qeverisë në skemat e sigurimeve shoqërore. Njerëzit ishin larguar nga varfëria, por nivelet e të ardhurave nuk ishin aq të larta sa t’i ndihmonin ata të krijonin fonde kursimesh për t’i mbrojtur ata nga goditjet e zgjatura financiare. Kur PBB e Indisë ra, shumë prej banorëve të saj pësuan rënie ekonomike pa një fond kursimesh.
Ndërsa vendi duhet të rimëkëmbet – duke i kthyer njerëzit e tij në punë dhe fabrikat e tij rifillojnë punën – kjo nuk mund të bëhet në kurriz të investimeve në skemat e sigurimeve shoqërore të tilla si siguria e të ardhurave, kujdesi shëndetësor dhe aksesi në ushqim, tha Patrick Heller, profesor i sociologjisë dhe çështjeve ndërkombëtare dhe publike në Universitetin Brown. “Kjo nuk është magji,” tha ai. “Lloji i investimeve të kërkuara – në arsimin me cilësi të lartë, kujdesin shëndetësor dhe skemat e sigurimeve shoqërore – janë relativisht të drejtpërdrejta. Bërja e tyre në mënyrë efektive është sfidë. ”
Vende si Kosta Rika tregojnë se financimi i shërbimeve publike dhe ruajtja e burimeve natyrore nuk është vetëm prerogativë e një numri të kombeve të pasura dhe se nuk duhet të jesh një komb i pasur për të pasuruar cilësinë e jetës. “Mirëqenia është fundi i fundit,” tha Rojas, “dhe duke kuptuar progresin si promovim të mirëqenies më të madhe, ne vendosim interesin tonë tek njerëzit.”
Ne duhet të “ndërtojmë një ekonomi të organizuar rreth mirëqenies njerëzore dhe stabilitetit ekologjik”, tha Hickel, duke investuar tek njerëzit edhe në kurriz të masave tradicionale të përfitimeve ekonomike.
“PBB nuk është një tregues i mirëqenies njerëzore,” tha ai, “dhe kurrë nuk ishte menduar të ishte.”
Që nga viti 2015 nxisim shpirtin sipërmarrës, inovacionin dhe rritjen personale duke ndikuar në zhvillimin e një mjedisi motivues dhe pozitiv tek lexuesit tanë. Kjo punë që e bëjmë me shumë dashuri nuk ka të paguar. Ne jemi platforma e vetme e cila promovon modelin pozitiv të sipërmarrjes së lirë. Përmes kësaj platforme mbështesim edukimin gjatë gjithë jetës si mjet për zhvillimin personal dhe profesional të brezave. Kontributi juaj do të na ndihmojë në vazhdimin e këtij misioni në gjithë trevat shqipfolëse.
Mund të kontribuoni KETU. Falemnderit.
